چهارشنبه سوری در ایران یکی از جشن‌های کهن و باستانی ایرانی است که در آخرین سه‌شنبه شب سال، پیش از فرارسیدن نوروز برگزار می‌شود. این جشن ریشه در فرهنگ غنی ایران باستان دارد و نمادی از پالایش، گذر از تاریکی به روشنایی، دفع بلاها، و استقبال از سال نو و تجدید حیات است. با وجود تغییرات در طول تاریخ، اصل و بن‌مایه این جشن که همان احترام به آتش و تجدید قوا برای سال جدید است، همچنان زنده مانده و در دل فرهنگ ایرانی جای دارد.
فلسفه چهارشنبه سوری در ایران
تاریخچه دقیق چهارشنبه‌سوری به روشنی مشخص نیست و نظریات متفاوتی در این باره وجود دارد. برخی پژوهشگران معتقدند که ریشه‌های این جشن به آیین‌های کهن ایرانی پیش از زرتشت بازمی‌گردد و برخی آن را با جشن‌های زرتشتی همچون جشن سده (که در آن آتش نقش محوری داشت) مرتبط می‌دانند.
واژه “چهارشنبه سوری” از دو کلمه تشکیل شده است:
- چهارشنبه: اشاره به آخرین روز سه‌شنبه و شب چهارشنبه سال دارد. برخی معتقدند که انتخاب “چهارشنبه” به دلیل نگاه “نحس” به این روز در فرهنگ عربی پس از اسلام بوده و ایرانیان برای دفع نحوست این روز، به برگزاری جشن و آتش‌افروزی در آن می‌پرداختند. این دیدگاه از سوی برخی پژوهشگران رد شده و معتقدند تقویم باستانی ایرانی شامل “چهارشنبه” نبوده و این پیوند بعدها ایجاد شده است.
- سوری: به معنای “سرخ” است و اشاره‌ای به رنگ آتش دارد. در زبان عامیانه، “سور” به معنای جشن و سرور و شادمانی نیز به کار می‌رود.
فلسفه اصلی این جشن با ارزش بالای «آتش» در اندیشه ایرانیان کهن گره خورده است. آتش در فرهنگ باستان، نماد پاکی، روشنایی، گرما، و دفع پلیدی‌ها بود. ایرانیان با پریدن از روی آتش، به صورت نمادین بیماری‌ها، غم‌ها، و بدی‌های سال گذشته را به آتش می‌سپردند و گرما، روشنایی و سلامتی را از آن طلب می‌کردند. شعار معروف “زردی من از تو، سرخی تو از من” نیز بیانگر همین فلسفه است؛ یعنی رنگ پریده و بیماری (زردی) خود را به آتش می‌دهیم و سرخی و شادابی (سرخی) آتش را از آن می‌گیریم.
آداب و رسوم چهارشنبه سوری در ایران
جشن چهارشنبه‌سوری در مناطق مختلف ایران با آداب و رسوم متنوعی برگزار می‌شود، اما برخی از رسوم مشترک در بیشتر نقاط کشور دیده می‌شوند:
- آتش‌افروزی و پریدن از روی آتش: این اصلی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین رسم چهارشنبه‌سوری است. غروب سه‌شنبه، در حیاط منازل، کوچه‌ها یا فضاهای باز، بوته‌ها یا هیزم‌ها را روی هم انباشته و آتش می‌زنند. سپس مردم، به‌ویژه جوانان، از روی شعله‌های آتش می‌پرند و با خواندن شعر “زردی من از تو، سرخی تو از من” آرزوی سلامتی و شادکامی می‌کنند. تعداد شعله‌های آتش معمولاً فرد است (۳، ۵ یا ۷ کپه آتش).
- کوزه‌شکنی: این رسم در گذشته رواج زیادی داشته است. مردم کوزه‌های سفالی قدیمی را که معتقد بودند بلاها و آلودگی‌های سال گذشته را در خود جمع کرده‌اند، از بالای بام یا در فضای باز به زمین می‌انداختند تا بشکند و همراه با آن، نحوست و بلا از خانه دور شود. گاهی نیز مقداری زغال (نماد سیاه‌بختی)، نمک (نماد شوربختی) یا سکه کم‌ارزش را درون کوزه می‌انداختند.
- قاشق‌زنی: این رسم معمولاً توسط دختران و پسران جوان (گاهی هم بزرگسالان) انجام می‌شد. آن‌ها با پوشاندن صورت خود (مثلاً با چادر) به در خانه همسایگان می‌رفتند و با کوبیدن قاشق بر کاسه یا ظرفی فلزی، از صاحبخانه طلب آجیل، شیرینی یا خوراکی می‌کردند. این رسم نمادی از طلب شگون و برکت برای سال جدید بود.
- فال‌گوش نشینی: در این رسم، حاجتمندان (به‌ویژه دختران دم‌بخت) با نیت و آرزویی در دل، در چهارراهی یا گذرگاهی مخفی می‌شدند و به صحبت‌های اولین رهگذر گوش می‌دادند. آن‌ها سخنان رهگذر را به فال نیک یا بد می‌گرفتند و آن را تعبیری برای نیت خود می‌دانستند.
- آجیل مشکل‌گشا: آجیل مخصوص چهارشنبه‌سوری شامل انواع مغزها (پسته، بادام، فندق، گردو) و خشکبار (کشمش، توت خشک، انجیر خشک) است که آن را به صورت شور یا شیرین تهیه می‌کنند. این آجیل را برای دفع بلا و گشایش امور می‌خورند.
- شال‌اندازی: در برخی مناطق (به‌ویژه در آذربایجان)، رسم شال‌اندازی وجود داشت. جوانان با پرتاب شال یا دستمالی از سوراخ سقف یا پنجره خانه همسایگان، از آن‌ها هدیه طلب می‌کردند. اهل خانه نیز هدیه‌هایی مانند شیرینی، آجیل، جوراب یا تخم‌مرغ رنگی را در شال می‌بستند.
- آب پاشی: در برخی مناطق، مردم بر روی یکدیگر آب می‌پاشیدند که نمادی از پاکی و طراوت و آمادگی برای سال نو بود.
- فال حافظ و شاهنامه‌خوانی: در برخی خانواده‌ها، شب چهارشنبه‌سوری به فال گرفتن از دیوان حافظ یا شاهنامه‌خوانی نیز اختصاص داشت.
تحولات چهارشنبه سوری در ایران
در دهه‌های اخیر، شکل برگزاری چهارشنبه سوری در ایران، به خصوص در شهرهای بزرگ، تغییرات زیادی کرده است. متاسفانه، برخی از جنبه‌های اصیل و نمادین این جشن جای خود را به استفاده از مواد محترقه و منفجره خطرناک و آتش‌بازی‌های پر سر و صدا داده است. این تغییر، منجر به افزایش حوادث ناگوار، سوختگی‌ها، آسیب‌های جانی و مالی و ایجاد مزاحمت برای شهروندان شده است. این تغییرات باعث نگرانی بسیاری از مردم، متخصصان و مسئولین شده است.
توصیه‌های مهم چهارشنبه سوری در ایران
برای برگزاری ایمن و شاد چهارشنبه سوری در ایران، رعایت نکات ایمنی زیر ضروری است:
- پرهیز از مواد محترقه و منفجره خطرناک: از خرید و استفاده از ترقه‌ها، نارنجک‌ها و مواد منفجره دست‌ساز که به شدت خطرناک هستند، جداً خودداری کنید. این مواد می‌توانند منجر به آسیب‌های جبران‌ناپذیر، قطع عضو، سوختگی‌های شدید و حتی مرگ شوند.
- نظارت بزرگسالان بر کودکان و نوجوانان: کودکان و نوجوانان نباید به تنهایی با مواد آتش‌زا یا فشفشه بازی کنند. حضور و نظارت دقیق والدین ضروری است.
- انتخاب محل مناسب برای روشن کردن آتش: آتش باید در فضای باز، دور از مواد اشتعال‌زا (پارچه‌ها، چوب‌ها، خودروها، پمپ بنزین‌ها) و با حجم کم روشن شود. از روشن کردن آتش در معابر باریک، نزدیک ساختمان‌ها یا بالکن‌ها خودداری شود.
- داشتن ابزار اطفای حریق: در نزدیکی محل روشن کردن آتش، یک سطل آب، کپسول آتش‌نشانی یا پتو برای خاموش کردن احتمالی آتش مهیا باشد.
- پرهیز از پرتاب ترقه به سمت افراد یا منازل: هرگونه پرتاب مواد آتش‌زا به سمت افراد، خودروها یا منازل دیگر، عملی خطرناک و غیرقانونی است.
- پوشش مناسب: هنگام پریدن از روی آتش، از لباس‌های الیاف طبیعی استفاده شود که کمتر شعله‌ور می‌شوند.
- در صورت بروز حادثه: خونسردی خود را حفظ کرده، فوراً با اورژانس (۱۱۵) یا آتش‌نشانی (۱۲۵) تماس بگیرید و کمک‌های اولیه را طبق آموزش‌های قبلی انجام دهید.
نتیجه‌گیری
چهارشنبه سوری در ایران، جشنی ریشه‌دار و سرشار از معنا و مفهوم در فرهنگ ایرانی است. این جشن نمادی از پاکیزگی، روشنایی، تجدید حیات و امید به آینده‌ای بهتر است. حفظ و احیای آداب و رسوم اصیل این جشن، در کنار ارتقاء آگاهی عمومی نسبت به خطرات استفاده از مواد محترقه، می‌تواند به برگزاری این جشن به شکلی امن، شاد و درخور تاریخ غنی ایران کمک کند. امید است که در سال‌های آتی، چهارشنبه سوری به جای ترس و حادثه، تنها یادآور شادی، همبستگی و پاکی باشد.
